Ukratko, Evropa, već sada, na izborima u maju, i u procesima koji slijede nakon izbora, polaže svoji veliki ispit. Evropski ispit.
Na Dan Evropske zajednice, 9. maja, treba se sjetiti i riječi uvjerenog evropejiste Pola Valerija izgovorene 1945. godine. Veliki francuski književnik je povodom tada maglovitog, gotovo stidljivog početka evropskog projekta rekao: “Naše nade su prilično apstraktne, dok su naše brige i problemi vrlo konkretni”.
Sada znamo - pređen je relativno dug put u kojem je pobijedio projekat materijalne i idejne obnove tada još dobrim dijelom porušene Evrope. Razvijeni su ogromni evropski potencijali, posebno ekonomski, stvorene su organizacione institucije evropske kooperacije. Sačuvan je, i u mogućoj mjeri razvijan, evropski kulturni identitet. Evropska zajednica se širila novim državama članicama. Paralelno je nastavljeno traženje odgovora na sve suštinske komponente evropske konstrukcije, dakle one vrijednosno-političko-organizaciono-funkcionalnog karaktera.
I tu opet stižemo do Pola Valerija i njegove konstatacije o realnim, konkretnim problemima i manje konkretnim odgovorima u datom trenutku.
Ovoga puta, po opštim ocjenama, Evropa nema velikane koji su idejama osmišljavali i anticipirali ujedinjenu Evropu, poput Voltera, Sen Simona, Kanta, Tokvila, Igoa, a nešto kasnije političku elitu Brijana, Čerčila, Adenauera, Šumana, Monea, De Gola, Spinelija... Sada su na sceni protagoniste drugačijeg profila. Danas su, prema većinskom mišljenju, na sceni ličnosti kojima jača strana nije moć vizije i snažne evropske reformske inicijative. Ali ovoga puta protagonisti su sa prednostima velikog iskustva u pređenom evropskom putu. Puta sa nesumnjivo velikim rezultatima i isti tako velikim, novim, otvorenim problemima.
Dežurno pitanje je - kako u jednom specifičnom trenutku nastaviti evropski put.
Da li u pragmatskom prevazilaženju problema i periodičnih kriza ići političkom filozofijom Žana Monea, jednog od najzaslužnijih aktera u osmišljavanju i razvoju evropske zajednice. Dakle, slijediti njegov pristup “Evrope malih koraka”, podrazumjevajući pritom sigurne i kontinuirane korake. Ili današnji trenutak nalaže jaku reformsku viziju Unije i isto tako jaku strateško-političku inicijativu.
Zašto se sve izoštrenije otvaraju mnoga pitanja i mogući odgovori
Više je razloga da se otvorenim sumiranjem bilansa EU i traže odgovori na nove, otvorene izazove. S jedne strane, treba konstatovati velike rezultate Evropske zajednice od vremena kada se 9. maja 1950. pojavila “Šumanova deklaracija”, datum koji se uzima za Dan Evrope. Datum koji ne slučajno koincidira jednim drugim 9. majem, onim 1945, kada je kapitulacijom njemačkog nacizma završen II svjetski rat.
Evropsku uniju danas čini 28 država članica, zajedničko tržište najveće na planeti sa oko 500 miliona građana, zajednička valuta, zajednički Sud pravde, zajednička trgovinska politika, zajedničke akcije u oblasti spoljne politike, potencijalno i vojne politike, zajednički prostor kretanja građana bez barijera na granicama, moderni zajednički projekti Galileo, Erazmus…
S druge strane, EU je toliko bremenita ozbiljnim problemima, naročito u dijelu unutrašnjeg funkcionisanja, da su i moguće konkretne ideje snaženja Evrope sputane različitim mehanizmima normativnog i političkog karaktera.
Uprkos određenim novinama, Lisabonski sporazum, najprije zamišljen kao evropski ustav, nije uveo efikasan mehanizam odlučivanja zadržavajući sistem obaveznog konsenzusa u glavnim oblastima evropske politike.
Veliko proširenje EU je ostvareno i u kontekstima šireg geopolitičkog interesa. Ponekad i na uštrb proklamovanih principa i parametara, sve to u uslovima - kako se to sada smatra u evropskim krugovima - neizgrađenih evropskih institucija koje bi garantovale efikasno funkcionisanje EU. Prema takvom mišljenju “veliki prasak proširenja” je nominalno pojačalo evropsku zajednicu. Naime, ispostavilo se da je u nekim momentima Veća Evropa zapravo znači - Slabija Evropa. Slabija u funkcionisanju.
I rast u pojedinim zemljama populisitičkih, nacionalističkih, sebičnih politika koje neki zovu desnim, pa i “suverenističkim”, dodatno je doprinosio krizi funkionisanja EU i njenoj nesposobnost da pokreće inicijative u interesu jačanja evropske zajednice. Ovakve tendencije posebno onemogućavaju da se EU konstituiše kao značajniji subjekat na međunarodnom planu sa potencijalno širom ulogom u savremenom, globalnom svijetu. Zapravo limiti EU spoljne politike se povremeno pojavljuju i u pitanjima koja se odnose na procese na samoj evropskoj teritoriji.
I ovdje se stiže do novog problema, koji je u isti mah paradoksalan i stvaran. Do te mjere zabrinjavajući problem da se neki pitaju - da li se točak istorije evropske integracije vraća unazad? Radi se o antievropskim tendencijama u samoj EU. Drugim riječima, neki subjekti - politički entiteti, partijski ili državni - vode antievropsku politiku koristeći u toj misiji upravo institucije EU. Ovdje se ne misli samo na pojedinačne slučajeve, recimo na Britanca Najdžela Faraža, političara koji nije kročio u britanski parlament ali koji bije svoje bitke protiv EUu Strasburgu, u Evropskom parlamentu (EP).
Ono što više zabrinjava jesu pojave da pojedine vlade ili komponente vlade zemalja članica negiraju manje-više otvoreno usvojene evropske standarde ili čak vode direktnu antievropsku politiku. To je posebno ispoljeno u kontekstu talasa antimigranskog populizma. Navodno u ime nacionalnih interesa i državnog suvereniteta. Kao da zemlje koje poštuju evropske norme - među kojima visoko mjesto zauzima princip solidarnosti - ne vode politiku državnog dostojanstva i suvereniteta.
Ono što dodatno čini problem složenim jeste da su politički subjekti u nekim državama uz pomoć upravo antimigranskog narativa koji je kombinovan sa jezikom evroskepticizma ostvarili uspjehe na izborima. Novi test je na izborima već 23. maja kada će se održati izbori za EP.
Ova kompleksna dinamika je dovela EU, taj veliki politički entitet, do nove istorijske raskrnice. Sa vrlo otvorenim opcijama.
Status quo bi značio kretanje EU svojom sadašnjom brzinom starog broda, sa svim svojim istrošenostima i slabostima. Uprkos ogromnim potencijanima, EU bi ušla u fazu involucije, a u političkom smislu, posebno na onom međunarodnom, dalje gubila uticaj i značaj.
Zato se u debati o budućnosti EU traži ozbiljno preispitivanje pređenog puta. Traži se hrabra obnova Evrope svježim idejama i preuzimanje odgovornosti za nove inicijative.
Ukratko, Evropa, već sada, na izborima u maju, i u procesima koji slijede nakon izbora, polaže svoji veliki ispit. Evropski ispit.
Evropska unija dvosmjerna ulica
Evropska unija je, kao demokratska tvorevina, organizacija sa pravom ulaska i izlaska. Lisabonski sporazum je dodatno normirao takve mogućnosti. Breksitom i vjerovatnim izlaskom Velike Britanje iz EU otvorena je prvi put takva konkretna situacija. Istorija odnosa EU i V. Britanije je specifična i kompleksna. Od samog početka nastajanja Unije i dugogodišnjeg veta francuskog predsjednika De Gola na ulazak Britanije u Evropsku zajednicu.
U svakom slučaju, sada mogući izlazak Britanije imaće nesumnjive posljedice ne samo za tu zemlju, već i samu EU sa vrlo različitim tumačenjima novog stanja.
Na evropskoj ulici se nalaze mnogi. Neko ulazi, neko izlazi, neko je u kvaru. Zemlje Zapadnog Balkana nastoje da se kreću evropskom ulicom, ne do kraja jasnim, ali u svakom slučaju promjenljivim, brzinama. Skretanje sa balkanske ulice ka evropskoj nije laka krivina. Zahtijeva dobre vozače.
Napuštajući metaforu balkanskih vozača na evropskom putu, i koliko oni zapravo poštuju pravila vožnje, mi ovdje na Balkanu ne znamo pouzdano kakva iskustva i planove EU ima sa liderima formata Mila Đukanovića, Aleksandra Vučića, Hašima Tačija i drugima sa ovog prostora.
Ono što građani Crne Gore još uvijek očekuju jeste da će EU zahtjevom za postizanjem evropskih standarda učiniti ovdašnju vlast i državne institucije boljim, profesionanijim, odgovornijim, a crnogorsko društvo konačno dekriminalizovanim. Kakva je Crna Gora nekada, i ne tako davno, zapravo i bila. Konačno, prekinuti komunikaciju sa dokazano korumpiranim dijelovima vlasti. Da to EU učini zbog Crne Gore, ali ništa manje i zbog same sebe, zbog svog kredibiliteta.
Neko će morati da jasno odgovori - da li je “stabilokratija” cilj po sebi i to po cijenu “gledanja kroz prste” dokazanim nosiocima kriminala i korupcije, dakle, po cijenu stabilizovanja lokalnih autokrata?
Ironija situacije se ogleda i u tome da je riječ o istim autokratama koji ne kriju da ih deranžira tema usvojenja evropskih standarda kao uslova za približavanje EU. Da bi, umjesto evropskih reformi, radije ušli u Uniju nekom potvrdom o vjernosti nekom jačem na nekoj izmišljenoj ili stvarnoj “liniji vatre”.
Funkcionalna (kon)federalna država ili rizik kraja lijepe utopije?
Autor ovih skromnih redova pripada onoj školi mišljenja koja vjeruje da - uprkos velikim izazovima - EU neće dozvoliti svoje urušavanje i vraćanje kazaljki istorije.
A upravo istorija Evrope ukazuje da posebnu ulogu u svemu tome imaju Francuska i Njemačka koje čine srce i motor evropske zajednice. Dakle, dvije zemlje koje su već odavno odlučile da se ne gledaju preko nišana na Rajni. Već da sarađuju među sobom i sa drugima evropskim zemljama na definisanim evropskim vrijednostima. Isuviše je istorije, kulturne i političke, iza tih vrijednosti da bi sve otišlo nazad.
Velika, fascinantna avantura izgrađivanja ujedinjene Evrope, uz poštovanje bogatstva razlika, se nastavlja.
Crna Gora, na svoj način, jeste dio te priče. Uprkos svemu, njeni građani žele, još uvijek žele, da se “naštimuju na Evropu” - kako ovih dana i glasi jedan ovdašnji slogan.
