I danas, kada je istorija kompletirala krug jednog vijeka, još zvuče ubjedljivo riječi američkog novinara Džona Rida, napisane tokom Oktobarske revolucije 1917, da su to bili “dani koji su potresli svijet“.
A kako je istorija „samljela“ Oktobarsku revoluciju, kako njeni burni događaji i bilansi izgledaju sto godina poslije?
Činjenice su savladane, teško da se na tom planu može nešto novo i bitnije otkriti. Međutim, ostaju i dalje u polemičkom tonu interpretacije i pouke o revoluciji. Ostaju, dakle, sumiranja bilansa sa pristojne istorijske distance, bez mistifikacija ili sa manje njih, prije svega ideoloških koje su u proteklom periodu išle u dva pravca - idealizacije i satanizacije tog događaja.
Veliki broj istoričara je objavio tomove, dragocjene analize o 1917. i Oktobru. Ostaju i značajni pisani izvori i samih aktera revolucije - boljševika Lenjina i Trockog, predsjednika “buržoaske” vlade - Kerenskog, simbola emancipacije žena - Aleksandre Kolontaj, menjševika Martova, preživjelih carista, generala, plemića - bjelogardejca. Nezaobilazna, književno nijansirana, svjedočanstva o tom vremenu se mogu naći u knjigama Majakovskog, Bloka, Ahmatove, Cvetajeve, Pasternaka, Nabokova, Bulgakova, Berberova…
Godina rata, ekonomsko-socijalna drama, Raspućin na dvoru
I u najkraćem pregledu činjenica treba podsjetiti da je ruska polufeudalna država 1917. ulazila u treću godinu svjetskog rata, koji je neko nazvao “fabrikom ludila”. Ogroman broj žrtava na frontu, regrutovani seljaci čiju zemlju su preuzimali zemljoposjednici - kulaci, fabrički radnici čije su nadoknade bile sve mizernije zbog ispražnjene državne kase podređene ratnim zahtjevima, postojanje autoritarne carske vlasti nasposobne u dužem periodu da sprovede reforme… sve je to govorilo o teškom stanju u zemlji na rubu provalije.
Smatra se da je kompromitaciji dvora doprinio jedan polupismeni monah-seljak iz Sibira, “sveti đavo”, Raspućin, čija fama i moć, nije ostala samo na dvoru ili kružila u salonima skandalizovane petrogradske aristokratije, već je stigla i do naroda uz verziju da je to upravo “car iznad cara”. Sve je počelo sa njim, Raspućinom - skloni su da tvrde neki hroničari tog vremena.
Naime, nije mali broj onih koji su povode društvenim lomovima u Rusiji toga doba vidjeli u mističnoj, sve više mračnoj ulozi Raspućina na dvoru i u njegovom uticaju na cara i njegovu porodicu. Nije malo prostora u knjigama o dvoru tog uzburkanog vremena - o političkoj klimi, mnogim zapletima, ukratko o dekadenciji familije Romanov koja je vladala 300 godina - ostavljeno i o ulozi “dviju crnogorskih princeza” Romanov (Petrović), Milice i Anastasije.
Februarska revolucija, vlada Kerenskog, Petrogradski sovjeti
Radnici, studenti, vojnici, naročito žene, protestima i zahtjevima odlučujuće su doprinijeli početku i toku Februarske revolucije koja će primorati cara Nikolaja II da abdicira i napusti Petrograd. Počinje period dvovlašća - privremne vlade Kerenskog i narodnih sovjeta.
Prvi su gledali sovjete, njihov u isti mah revolucionarni i heterogeni sastav kao potencijalnu opasnost radikalnog ekstremizma koji vodi haosu, dok su iz narodnih sovjeta vidjeli vladu kao opasnost utemeljenja buržoaske vlasti. Postoje istoričari koji su skloni zaključku da je februarska revolucija bila zapravo propuštena šansa da se u Rusiji počne stvarati neki model evropskog kapitalizma.
U sve većem političkom vrtlogu Kerenski pokušava, uz velike teškoće, da stabilizuje prilike u državi, pritom opredijeljen da Rusija nastavi rat u kojem se nalazila već treću godinu.
“Neću da budem Mara naše revolucije”, govorio je Kerenski radnicima iz narodnih sovjeta odbijajući i njihov zahtjev da se car Nikolaj II strpa u zatvor. S druge strane, kada general Kornilov pred zahtjevima “da se od revolucionarnih avanturista spasi Rusija” započinje svoju kontrarevolucionarnu akciju tražeći saradnju i potčinjenost vlade u tom poduhvatu, Kerenski odlučuje da se tome suprostavi između ostalog i time što će osloboditi iz zatvora mnoge osuđene boljševike, pripadnike crvenih straža i druge revolucionare.
U Petrograd se, poslije 17 godina izgnanstva, iz Švajcarsje vraća Lenjin, stiže Trocki iz Njujorka - uskoro će svi vodeći boljševici biti u zemlji. Boljševici, ne tako davno marginalni, osuđivani ekstremisti, nazivani “crvenom bandom”, prvi put postaju većina u narodnim sovjetima u kojima se nalaze menjševici, liberalni socijalisti, anarhisti, reformisti i drugi. Približavao se početak boljševičke revolucije.
Pucnji sa krstarice, Lenjin, građanski rat, Rusija bez Boga
U tom velikom zapletu istorije sa mnogo političkih aktera najbolje će se snaći boljševici. Odlučni, disciplinovani, obrazovani, vješti govornici, ukratko - realisti i fanatici u isti mah, boljševici donose novine u tehnikama revolucionarnog osvajanja vlasti. Revoluciju treba izvesti tokom ratnog konflikta zemlje koja se tako nalazi u destabilizujućim uslovima sa velikim nezadovoljstvom građana. (Mnoge komunističke revolucije, od kineske do jugoslovneske, pobijedile su u ratnim uslovima zemlje.)
Umjesto herojsko-romantičarskih barikada sa kojih se “juriša na nebo” ( Pariska komuna 1871. i ruska revolucija 1905, obje neuspješne), Lenjin i Trocki smatraju da borbu treba zasnovati na principima vojne organizacije. Revolucija je počela pucnjima sa krstarice Aurora na Zimski dvorac 7. novembra (25. oktobra po starom kalendaru) 1917. godine.
I nakon osvajanja vlasti slijede dramatični događaji: strašan građanski rat sa milionskim žrtvama, pobune i obračuni u revolucionarnim formacijama. Brutalnim gušenjem pobune Kronštadskih mornara iz 1921, prije toga smatranim “najcrvenijim od crvenih”, rukovodio je lično Trocki.
Nova revolucionarna vlast se surovo i vandalski, obračunava sa crkvom i religijom koja je “opijum za narod”. Opijeni ideologijom, revolucionari hoće Rusiju bez Boga.
Mijenjajući modele društveno-ekonomskog sistema od centralističkog u periodu “ratnog komunizma” do tržišnog, čak i sa privatnom svojinom u periodu Nove ekonomske politike, Lenjin se nije ustručavao da prizna kako vrhovi bolješvika “upravljaju carističkim državnim aparatom, sada podmazanim sovjetskim uljem”.
Premda se radilo o propagandnoj retorici velikih humanističkih ideala, nova vlast je primjenjvala makjavelistički princip da cilj opravdava sredstvo koji će vremenom, a naročito u periodu staljinizma, dovesti do nemilosrdnih likvidacija - cijelih društvenih grupa , cara Nikolaja i njegove porodice, na kraju gotovo cijele stare garde boljševika. Vrhunac terora i totalitarnog sistema bili su gulazi, užasni zatvori koji su po okrutnosti prevazilaili one carističke.
Iako se totalitarni sistem pod represivinim kontrolama, naročito tajne političke policije “Čeka”, uglavnom i ne slučajno vezuje za Staljina, mnogi vide klice unutrašnjeg terora još u lenjinzmu. Poznati istoričar Isak Dojčer smatra da bi se Lenjin u slučaju dužeg života, dakle poslije 1924. opredijelio za put koji je Staljin izabrao.
Teško da se mogu pravdani teški događaji sa tragičnim, pa i sa zločinačkim, ishodima totalitarnog režima određenim pozitivnim rezultatima sovjetske države koja je promjenila lice zaostale polufeudalne carske Rusije. Misli se primarno na rezultate u industrijalizaciji i urbanizaciji zemlje, alfabetizaciji naroda, emancipatorskim potezima oko statusa žena, visokom zaposlenošću stanovništva, razvojem nauke i tehnologije, doprinosom u II svjetskom ratu u borbi protiv nacizma i fašizma, statusom velike sile, pomoći na međunarodnom planu u antikolinijalnoj borbi…
Ne mogu se promašaji, u prvom redu degradirajuće sužena individualna prava, pravdati univerzalnim konsideracijama, makar one bile tačne ili ponekad zavodljive.
Recimo onom da velike pobjede na kraju poraze i same pobjednike.
Ili podsjećanjem na Kamijeve riječi, dobrim dijelom potvrđene u istoriji, da “revolucionar poslije revolucije ima samo dvije mogućnosti - da postane ugnjetač ili jeretik”.
Neki revolucionari su doživjeli obje sudbine, a primjeri bi mogli biti Trocki i Đilas (dvojica dosta sličnih formata i uloga u dvije revolucije).
Dva voza i lokomotiva istorije
Na kraju našeg osvrta vratimo se samom početku revolucije podsjećanjem koje bi moglo zvučati i literarno kao dio klasičnog ruskog romana. Ali, sve je istinito. Dva voza simbolizuju početak Oktobarske revolucije.
Krajem marta 1917. u blindiranom vagonu specijalnog voza koji prolazi teritorijom Njemačke prema Rusiji, nalazi se četrdeset-sedmogodišnji profesionalni revolucionar, Vladimir Iljič Lenjin. U tom vozu, čiji je organizaciono-politički pokrovitelj njemački Generalštab, dakle zemlja u ratu sa Rusijom, putuje boljševička revolucija približavajući se Petrogradu.
Nešto ranije, istog marta, ruski car Nikolaj II sa porodicom vozom napušta Petrograd približavajući se sivoj stanici u mjestu Pskov. Posljednja stanica imperjalnog voza.
Uskoro će početi dani “koji potresaju svijet”. Dani i godine revolucije koji su iz temelja potresli Rusiju ili, šolohovski rečeno, potresli ljudske sudbine u njoj. A upravo ljudske sudbine, bilansi životnih puteva treba da budu osnov za vrednovanje revolucije koja je nazvana i “lokomotivom istorije”. Cijela priča sada pripada istoriji. Lokomotiva je izvjesno u muzeju.
Oktobarska revolucija, između ideala i terora, jeste priča o Rusiji koja se digla da traži slobodu gubeći je sve više.
Svi pozitivni i negativni bilansi velike revolucije, 100 godina poslije, zaslužuju objektivne ocjene.
